غزال زیاری: در طول روز احتمالاً هرکدام از ما بارها خمیازه می‌کشیم و می‌توان گفت که همه ما با خمیازه بزرگ‌شده‌ایم؛ اما نکته شگفت‌انگیز اینجاست که به‌ندرت برای ما این سؤال پیش‌آمده که چرا خمیازه می‌کشیم. این پدیده ساده، درواقع یکی از رفتارهای پیچیده زیستی است که هنوز کاملاً درک نشده.
تمام مهره‌داران خمیازه می‌کشند یا حداقل رفتاری مشابه آن دارند. بابون‌های اجتماعی و اورانگوتان‌های منزوی، گربه‌ها، طوطی‌ها، پنگوئن‌ها و حتی کروکودیل‌ها خمیازه می‌کشند و احتمالاً نخستین ماهی‌های فک‌دار نیز همین رفتار را داشته‌اند.
تا همین اواخر، مشخص نبود که دلیل واقعی خمیازه کشیدن موجودات زنده چیست و هنوز هم در این مورد بحث‌های متعددی مطرح می‌شود؛ اما گستردگی خمیازه در بین گونه‌های مختلف جانوری، سرنخ مهمی درباره دلیل اصلی‌اش به ما می‌دهد و جالب اینجاست که احتمالاً دلیل آن، چیزی نیست که انتظار دارید.
نظر مردم درباره دلیل خمیازه کشیدن
دکتر اندرو گالوپ، استاد زیست‌شناسی رفتاری دانشگاه جانز هاپکینز دراین‌باره توضیح داد: «وقتی از مردم می‌پرسم فکر می‌کنید که چرا خمیازه می‌کشیم، اکثرشان فکر می‌کنند که دلیل این کار، تلاش برای رساندن اکسیژن بیشتر به خون است. این پاسخ منطقی به نظر می‌رسد، چون در بیشتر خمیازه‌ها، دم عمیق و واضحی وجود دارد؛ اما آنچه اغلب مردم نمی‌دانند این است که این فرضیه بارها آزمایش و کاملاً رد شده است.»
در دهه ۱۹۸۰ میلادی، در یک مطالعه وسیع میزان اکسیژن و دی‌اکسید کربن در هوای تنفسی داوطلبان تغییر داده شد و نتایج نشان داد که این تغییرها گرچه بر سایر فرآیندهای تنفسی اثر داشتند، اما بر تعداد یا نظم خمیازه‌ها هیچ تأثیری نداشتند و حتی در بیماران مبتلا به مشکلات تنفسی هم تفاوتی مشاهده نشد.
آغاز بررسی‌ها در مورد پدیده خمیازه
گالوپ از همین‌جای داستان وارد این پروژه شد: «استادم به من گفت چرا موضوع خمیازه را بررسی نمی‌کنی؟ هیچ‌کس نمی‌داند چرا خمیازه می‌کشیم و همین کافی بود تا نسبت به این ماجرا کنجکاو شوم.»
او در گام اول به بررسی الگوی حرکتی خمیازه پرداخت: باز شدن کامل فک همراه با دم عمیق و سپس بسته شدن سریع فک و بازدم کوتاه‌تر. گالوپ متوجه شد که این حرکت‌ها احتمالاً پیامدهای گردش خونی قابل‌توجهی در ناحیه جمجمه دارند.
در حقیقت، خمیازه نوعی کشش موضعی است که گردش خون در منطقه سر را تحریک می‌کند؛ درست چیزی شبیه کشش اندام‌ها که باعث افزایش جریان خون در عضلات می‌شود. مطالعات متعدد پزشکی نشان داده‌اند که خمیازه میزان خون شریانی ورودی به جمجمه و بازگشت وریدی آن به قلب را افزایش می‌دهد.
تنظیم دمای مغز با خمیازه!
در اینجا، ایده جالب‌تری شکل گرفت: تنظیم دمای مغز با خمیازه. باید این نکته را در نظر داشت که دمای مغز به سه عامل بستگی دارد:
- نرخ جریان خون شریانی به مغز
- دمای خون ورودی
- گرمای متابولیکی حاصل از فعالیت نورون‌ها
محققان به این نتیجه رسیدند که خمیازه می‌تواند دو عامل اول را تغییر دهد. بدین معنا که وقتی خمیازه می‌کشید، هوای خنک از روی سطوح مرطوب دهان، زبان و بینی عبور می‌کند؛ دقیقاً مثل اتومبیل، وقتی هوا از روی رادیاتور عبور می‌کند، خمیازه کشیدن هم گرما را از مغز خارج می‌کند.
مطالعات انجام‌شده حکایت از آن دارند که دمای محیط به‌طوری قابل پیش‌بینی بر روی دفعات خمیازه کشیدن افراد تأثیرگذار است؛ بدین معنا که وقتی دمای محیط کمی گرم‌تر از حد معمول باشد، خمیازه‌ها زیاد می‌شوند؛ اما اگر هوا بیش از حد داغ باشد، دیگر این روش کارایی نخواهد داشت و بدن به سراغ مکانیزم‌های دیگری مثل تعریق می‌رود.
برخی بیماری‌ها یا داروهایی که باعث افزایش دمای بدن یا مغز می‌شوند، خمیازه بیش‌ازحد را نیز به همراه دارند. جالب‌تر اینجاست که حیواناتی که تعداد نورون‌های بیشتری دارند، حتی اگر مغزشان بزرگ‌تر نباشد هم مدت‌زمان خمیازه‌هایشان طولانی‌تری است.
خمیازه برای تغییر حالت مغز
نظریه دیگری هم وجود دارد که از پشتیبانی تجربی خوبی برخوردار است: نظریه “تغییر برانگیختگی”
بر اساس این نظریه، خمیازه کشیدن به مغز کمک می‌کند تا بین حالت‌های مختلف هوشیاری جابه‌جا شود؛ از حالت خواب به بیداری، از کسالت به هوشیاری و برعکس.
دکتر الیویه والوسینسکی، مورخ پزشکی دراین‌باره گفت: «ممکن است خمیازه به مغز کمک کند بین شبکه پیش‌فرض (مرتبط با خیال‌پردازی و یادآوری) و شبکه توجه (آماده‌سازی بدن برای عمل) جابه‌جا شود.»
این احتمال وجود دارد که در ابتدا خمیازه برای همین تغییر حالت تکامل یافته باشد و بعدها اثر خنک‌کنندگی مغز به‌عنوان پیامد مفید آن پدید آمده باشد. درواقع هر دو ممکن است به هم مرتبط باشند: هر تغییر در وضعیت مغز، تغییر دما و نیاز به گردش خون تازه را در پی دارد.
همین موضوع می‌تواند توضیح دهد که چرا وقتی حوصله‌مان سر می‌رود خمیازه می‌کشیم؛ چرا که در آن شرایط مغز در حال آماده‌سازی برای یافتن فعالیت تحریک‌کننده‌تری است و به خون و اکسیژن بیشتری نیاز دارد.
خمیازه مسری! آری یا نه؟
آیا تابه‌حال برایتان پیش آمده که در جمع کسی خمیازه بکشد و بقیه افراد حاضر در جمع هم پشت سر او شروع به خمیازه کشیدن کنند؟ حتی دیدن خمیازه کشیدن فردی در تلویزیون هم کافی است تا شما شروع به خمیازه کشیدن کنید و یا وقتی در تماس ویدیویی یکی از افراد خمیازه بکشد، طرف دیگر هم شروع به خمیازه کشیدن می‌کند.
اما پدیده آشنا و جالب “خمیازه واگیردار” یا مسری چیست؟ برخی دانشمندان معتقدند که این رفتار گروهی به هم‌زمانی و همدلی اجتماعی کمک می‌کند؛ چون خمیازه نشانه‌ای واقعی از خواب‌آلودگی یا هشدار است. ولی چون حیوانات غیراجتماعی هم خمیازه می‌کشند، این نمی‌تواند هدف اصلی خمیازه واگیردار باشد.
گالوپ دراین‌باره توضیح داد: «شاید خمیازه واگیردار اساساً کاربردی نداشته باشد و فقط محصول جانبی سازوکارهای شناختی اجتماعی پیشرفته باشد.»
به زبان ساده‌تر، ما وقتی خمیازه کشیدن دیگران را می‌بینیم، نورون‌های آینه‌ای ما فعال شده و همان عمل را تکرار می‌کنند. این پدیده احتمالاً به هماهنگی گروهی هم کمک می‌کند؛ مثلاً همه اعضای یک گروه از حالت آرام به حالت هوشیار تغییر فاز دهند.
در سال ۲۰۲۱، مطالعه انجام شده روی شیرها حکایت از آن داشت که وقتی یک شیر خمیازه می‌کشد و سپس بلند شده و راه می‌رود، شیرهای دیگر هم همین رفتار را تقلید می‌کنند. در بابون‌ها هم خمیازه یک بابون، باعث افزایش هوشیاری کل گروه می‌شود.
پس در نتیجه، خمیازه کشیدن نه‌تنها بی‌فایده نیست، بلکه برای مغز و بدن مفید است و احتمالاً کارکرد مهمی در حفظ هوشیاری، خنک‌سازی مغز و هماهنگی اجتماعی دارد. اگر سعی می‌کنید با خمیازه کشیدن کودکتان را به خواب دعوت کنید، به شما توصیه می‌کنیم که به همین روش ادامه دهید، شاید واقعاً مؤثر باشد!
منبع: theguardian
۵۸۳۲۱
